Complot denken in perspectief

Met de coronapandemie heeft ook het complot denken een vlucht genomen. Dat gebeurt vaker in tijden van angst en daar zijn verschillende verklaringen voor. Meer inzicht hierin is belangrijk. Want met het wegzetten van de complotdenker als ‘dom’ of ‘gek’ is niemand geholpen.

Er doen in deze tijd allerlei complottheorieën de ronde. De Chinese overheid zou het coronavirus ontwikkeld hebben om de opstanden in het land neer te slaan. Bill Gates is verantwoordelijk voor de uitbraak. Of is het toch de straling van het nieuwe 5G-netwerk?

1,2 miljoen

Het lijkt alsof steeds meer mensen dit soort onbewezen ideeën geloven. Complottheorieën waar Bill Gates en het coronavirus bij werden betrokken zijn 1,2 miljoen keer genoemd op sociale media en op tv uitzendingen, volgens de New York Times. De filmpjes van Janet Ossenbaard waarin zij suggereert dat het 5G-netwerk, en niet het coronavirus, zorgt voor alle klachten, zijn miljoenen keren bekeken. Maar wie geloven die theorieën eigenlijk? Het is makkelijk om ze te bestempelen als ‘gek’ of ‘dom’, maar dragen we dan niet bij aan de reden waarom mensen juist in dit soort theorieën geloven?

Definitie

Een complottheorie wordt gedefinieerd als een (waan)idee dat achter iets wat gebeurt een samenzwering schuilt. Een geheim plan tussen een aantal personen om iets te ondernemen tegen een ander persoon of groep – vaak op sociaal, economisch of politiek vlak. Een complottheorie is vaak niet-falsifieerbaar: ontlastende feiten worden genegeerd of juist gebruikt als bewijs voor de theorie. Dit maakt dat dit soort theorieën onmogelijk zijn om te ontkrachten. Daarnaast zijn de boosdoeners in de theorieën vaak heel vaardig, competent en slim. Dat moet wel, gezien de grote schaal waarop het bedrog plaatsvindt. Tot slot is een complottheorie niet per definitie onwaar, hij is alleen onbewezen. Wanneer een complottheorie wordt bewezen, is het geen complottheorie meer.

Angst en wantrouwen

Complottheorieën zijn van alle tijden en steken vooral de kop op in tijden van angst en wantrouwen. Toen de pest uitbrak in Europa tussen 1348 en 1351 werden Joodse mensen ervan beschuldigd de epidemie te hebben veroorzaakt. Het geloof dat iemand of een groep verantwoordelijk is, geeft een gevoel van controle en vermindert onze angst. Het is moeilijk je te bewapenen tegen een onbekend en onzichtbaar virus, maar het lukt beter als je weet wie het gevaar veroorzaakt.

Helder en duidelijk

Daarnaast is een epidemie of pandemie een moeilijk te begrijpen fenomeen. De genuanceerde waarheid is moeilijk te bevatten, of weten we (nog) niet. Een complottheorie daarentegen rijgt de onsamenhangende details op een begrijpelijke manier aan elkaar en geeft een eenvoudige, heldere en duidelijke verklaring. Ons geloof wordt mede versterkt door de menselijke neiging om grote oorzaken te geven aan grote gebeurtenissen. ‘Het kan geen toeval zijn dat een virus, ontstaan door een willekeurige samenkomst van gebeurtenissen, zulke wereldwijde gevolgen kan hebben. Daar moet wel iemand achter zitten!’

Spanning en sensatie

Daarbovenop zijn mensen vaak bevattelijk voor een verhaal met sensatie, spanning en mysterie. Dat voedt de behoefte aan drama en betekenis. Helaas is het zo dat de beste verhalen vaak niet waar zijn. Ze zijn aangedikt, missen nuance en doen tekort aan de immense complexiteit van de werkelijkheid.

‘Wij’

Ons voorstellingsvermogen stelt ons in staat om verhalen levendig voor ons te zien en dat heeft een belangrijke functie. Of het verhaal nou gaat over een God, een legende, een bedrijf, een land, of een complottheorie, het verbindt en geeft een ‘wij’ gevoel. Een gevoel dat essentieel is voor de overleving van onze soort. Vanuit dit perspectief voelen complotdenkers zich misschien onvoldoende gezien en gehoord in de samenleving. Ze hebben behoefte ergens bij te horen; anderen die ook in complotten geloven vervullen die behoefte wel.

Selffulfilling prophecy

Het is makkelijk om complotdenkers af te wijzen. Echter kan die afwijzing juist een reden zijn dat ze hun heil steeds meer zoeken in complottheorieën. Er is dan sprake van een selffulfilling prophecy: de (onjuiste) overtuiging die je hebt, roept gedrag op dat je overtuiging bevestigt. In het geval van de complotdenker verloopt dat proces als volgt: Hij voelt zich buitengesloten van de samenleving. Hij vindt complot denken interessant omdat het kritische vragen stelt aan de samenleving. De samenleving hoont hem weg, wat zijn oorspronkelijke overtuiging (ik voel me buitengesloten) bevestigt.

Complot denken doorbreken

Als we mensen in onze omgeving hebben die in complottheorieën geloven, kunnen we verschillende dingen doen om dat te doorbreken:

1. Toon compassie
   In plaats van hen af te doen als dom of gek kun je beter proberen compassie te tonen. Vaak ligt er een heftige emotie onder het complot denken, zoals angst, boosheid of verdriet. Door de emoties van de ander te erkennen zal deze zich gehoord en begrepen voelen: de selffulfilling prophecy wordt Dit kan je doen door een onderzoekende houding aan te nemen. Wat maakt dat diegene zich angstig of onverbonden voelt?
2. Bespreek klassieke denkfouten
   Complotdenkers begaan een aantal denkfouten die we allemaal geregeld maken. Als je je hier bewust van bent en in staat bent om kritisch naar jezelf te kijken, kan dat helpen om nuance aan te brengen in je eigen werkelijkheid.
   
   – Denkfout 1: Bevestigingsbias
   We zijn geneigd om bevestiging te zoeken voor onze eigen ideeën en overtuigingen. Dingen die daar niet mee overeenkomen negeren we, zien we niet of wimpelen we af als ‘fake news’. Dit creëert een eigen bubbel: we lezen kranten die overeenkomen met onze politieke voorkeur en hebben vrienden die onze ideeën bevestigen. Ook dit doen we om onprettige gevoelens te vermijden. Het is nou eenmaal lastig om toe te geven dat je fout zit.
   
   – Denkfout 2: een te snelle conclusie
   Iedereen herkent dit wel: een vriend of collega is meerdere malen online geweest maar heeft je berichtje nog niet beantwoord. We verzinnen allerlei situaties waarin jij of de ander er niet heel positief vanaf komt: ‘hij zal wel boos zijn’, of ‘mijn idee slaat nergens op’. Oftewel: we trekken conclusies op basis van beperkt bewijs. Een conclusie die vaak meer over onszelf zegt dan over de situatie. Je weet immers nog niet wat de reden is dat je nog geen antwoord hebt gekregen.
   
   – Denkfout 3: Onder- of overschatting van de invloed van kans
   We zijn allemaal geneigd om de kans dat iets gebeurt te overschatten. Op basis van de invloed van media denken we dat de kans heel groot is dat we corona krijgen of dat we omkomen in een vliegtuigcrash, terwijl die kans voor beiden statistisch gezien erg klein is. Het is lastig om de kans te berekenen dat covid-19 met opzet is gefabriceerd. Dat de mogelijkheid bestaat betekent niet meteen dat het waar is.

Dé waarheid?

Dé waarheid bestaat niet. We weten veel meer niet, dan wel. En het is nog maar de vraag of we überhaupt alles kunnen weten. Zelfs wetenschappers zijn het met elkaar oneens. Vroeger dachten we dat de aarde plat was en dat het hele universum om de aarde draaide. Zo zullen er ook dingen zijn die we nu als waarheid aannemen, maar waar we door volgende generaties uitgelachen zullen worden. Met de komst van internet kan iedereen zich voordoen als ‘alleswetende’, met meer tegenstrijdigheden en onzekerheid als gevolg. Voor ieder idee valt op internet bewijs te vinden, wat voor verwarring zorgt of juist voor extra bevestiging.

Kritisch denken

Door deze wirwar aan informatie is het goed om kritisch te blijven denken en je ervan bewust te zijn dat we over dit virus heel weinig weten. Er kunnen daarom fouten gemaakt worden, ook door de overheid. Het is echter ook belangrijk om kritisch te blijven naar jezelf en je gedachten: niet alles wat jij vermoedt hoeft waar te zijn en iets kan heel logisch klinken terwijl het niet goed onderbouwd is.

Kanttekening: In dit artikel ben ik er bewust van dat ik complotdenkers over één lijn scheer. In de werkelijkheid zijn er echter heel veel individuele verschillen en gaat bovenstaande niet voor hen allemaal op.